woensdag 18 januari 2012

Is opa een sterretje aan de hemel?

Ik weet nog hoe het was toen ik voor het eerst aan het bed zat van een leeftijdgenoot die wist dat ze snel dood zou gaan. Ik zat daar en het was alsof ik met haar in een gat keek. Of misschien zag zij geen gat, maar zo voelde het wel voor mij. Het joeg mij plaatsvervangend angst aan, de onbekende naderende dood. En ik voelde me machteloos; ik kon alleen maar met haar meekijken en niet weglopen.  Zij had kleine kinderen in de leeftijd van die van mij. Dat maakte dat het dichtbij kwam. Maar later had ik het ook met een vijftiger die ongeneeslijk ziek was. Herkende ik hun angst, of was het vooral die van mij? Het beeld van de dood als een groot gat dat zich voor me opent is op de achtergrond gebleven.
Afgelopen dagen volgde ik een cursus voor predikanten over de voorstellingen die er bestaan van leven na de dood, en de christelijke positie daarin. Een cursus met als pakkende titel ‘Is opa een sterretje aan de hemel’.. Als je als dominee familie begeleidt bij een afscheid lijken Frans Bauer (’n trein naar niemandsland http://www.youtube.com/watch?v=_qJy4cOrPL0)  en Jan Smit (ik schrijf je naam in de sterren http://www.youtube.com/watch?v=624qjXlVVQ0) soms de belangrijkste leveranciers van beelden van leven na de dood. Daar sta je als theoloog werkeloos bij. Aan de andere kant van het spectrum is er de omgang met de dood zoals we die zien bij Connie Palmen (Logboek van een onbarmhartig jaar). Daarbij is van een verwijzing naar méér, boven deze werkelijkheid uit (of er uit opkomend) geen sprake. Het verdriet en gemis is alles wat er is.

Ik heb meer moeite met het eerste: dat een leven na dood zo probleemloos lijkt te zijn. Twijfel of oma in de hemel is, of opa wel een sterretje is lijkt afwezig. De overgang  naar een leven na de dood verloopt te gladjes. Terwijl in mijn beleving de dood een inbreuk is en blijft op het leven.
Is dat een kwestie van psychologie; mijn persoonlijke moeite om het leven los te moeten laten? 
Of zegt de theologie hier ook iets over?
Is het passend voor een gelovige om vol vertrouwen de hemel tegemoet te gaan, of is onwetendheid en afwezigheid van beelden passender?
foto: Jolinda van de Beukel
Er valt veel voor te zeggen – vindt de dominee in mij - dat de mens zijn plaats moet weten, of mag beseffen. Wij hopen op eeuwigheid, we zoeken God, maar weten doen we bijna niets. Ook niet over leven na de dood. De Bijbel biedt een diversiteit aan beelden, geen eenduidigheid. We kunnen doen alsof we het weten, maar daarmee reiken we ver boven onszelf uit. Als de trein van Frans Bauer te  soepeltjes naar de hemel tuft – je hoeft alleen maar in te stappen – dan mis ik het verdriet en het diepe gemis, en de vraag of een leven wel ‘af’ en goed geweest is. Eigenlijk wordt de grootheid van God en de menselijkheid van de mens beide onrecht gedaan. Willen we de vragen liever wegstrijken? Verklaarbaar in de ontkenningsfase van een rouwproces, maar toch.. Vergankelijkheid is deel van het leven. We zijn beperkt, falen, kunnen niet alles, en ergens houdt het op, maar liever schuiven we dat besef onder het tapijt. Sterven is deel van ons dagelijks leven maar we sluiten er de ogen voor tot we er niet meer onderuit kunnen. Bij de één duurt dat tot ouderdomsgebrek de vergankelijkheid onontkoombaar maakt. Een ander wordt al vroeg met ongeluk geconfronteerd en raakt de vragen nooit meer kwijt.

We willen liever onsterfelijk zijn. En als het ons lichamelijk niet lukt, dan toch tenminste onze ziel. Die zal toch wel voortbestaan…? Te mooie beelden voor het leven na de dood kunnen een poging zijn om de controle tot over de grenzen van ons bestaan op te rekken.
Toch zou
 ik ‘een trein naar niemandsland’ van Frans Bauer zo draaien in een afscheidsdienst. Want God laat zich zomaar op onverwachte plekken vinden. Alleen, zoeken we ook? Is er sprake van openheid voor spreken over wie God is, en wie de mens tegenover God, of in ieder geval om de vraag te stellen. Of draaien we het liedje en is daarmee de kous af?

Het doet mij verdriet als de mens met zijn/haar verdriet alleen blijft, ronddraaiend er in, eindeloos herinneringen delend, de ene spreker na de andere. Of als er snelle troost wordt geboden die geen recht doet aan de diepte van het verdriet. Er moet aan twee dingen recht worden gedaan.
Aan de lijfelijke ervaring van gescheiden worden en afgesneden zijn, de rauwheid van rouw. Daar lopen we liever voor weg, die ontkennen we, zelfs met religieuze middelen die ons voorhouden dat de geliefde voortleeft, ergens.
En er is een perspectief nodig dat de mens bevrijdt uit zichzelf, dat uitzicht geeft op wie de mens is in een breder verband. Ik leef niet voor mijzelf, ik leef niet alleen.
Ik begeleidde iemand die doodziek was. In de afbraak van zijn lichaam en zijn afhankelijkheid voelde hij zich waardeloos geworden. Niet meer de mens die hij was. Ik zat naast hem en kon niet anders dan de grote breuk ervaren die zijn ziekte veroorzaakt had. Als voorbode van het grote gat van de dood dat steeds dichterbij kwam.
Ik wist niet anders dan tegen hem te zeggen: ´er wordt van je gehouden.. dat maakt dat jouw leven de moeite waard is. Niet wat je presteert.`
Angst voor de dood, wat is dat? Als ik voor mezelf spreek, heeft het veel te maken met angst om afgesneden te raken, alleen en eenzaam te zijn. En ergens zit daar een link met het traditionele beeld van een oordeel aan het einde van het leven. Want wat maakt dat je alleen gelaten wordt – dat heeft te maken met afwijzing van wie je bent, met niet goed genoeg zijn. Gewogen en te licht bevonden…
Voor mij is dè boodschap van het geloof dat er een relatie is waar je in geborgen blijft. Ik ben niet alleen. Er is Iemand die mij kent, die nooit loslaat met wie Hij ooit begonnen is.
Mij kan de angst voor de dood als een groot niets overvallen. Diep doordrongen van de wetenschap dat mijn lichaam ophoudt. En dat wij weliswaar mooie beelden scheppen maar wat zegt dat over onze lijf & ziel? Wat helpt ons aan de grens? Een ziel? Maar ben ik toch niet gewoon mijn brein, dat ophoudt als het hart er geen zuurstof meer heen pompt?
Twee dingen helpen mij. Er wordt van mij gehouden. Dat houdt mij in het leven overeind, en God houdt daarmee niet op in de dood.
En er zijn de verhalen over Jezus die  mens werd, en daardoor dichtbij mijn dagelijks leven staat, met alles erop en eraan. Die zelfs dood ging. God is in de dood. Pijn en eenzaamheid deelt de Eeuwige. En zelfs dat is niet het laatste, er is het mysterie van de opstanding. Ik kan er met mijn hoofd niet bij, wat dat betekent. .

God raakt onze aarde, heiligt het dagelijkse, geeft er eeuwigheidswaarde aan. God dichtbij mensen, tot in de dood. Hebben we daarmee een onsterfelijke ziel, belanden we op een ster? Ik weet het niet.. Soms weet ik wel heel even van eeuwigheid, in een ogenblik van helderheid en nabijheid.  Vermoedens.. die het leven lichter maken. Zouden ze ook oplichten in de dood?

vrijdag 13 januari 2012

Gouden kalf 2.0

We offeren intiem kapitaal via social media om zo waardering en erkenning te oogsten. Dat klinkt ingewikkeld.. Janneke Nijboer legde het uit in een workshop over pastoraat via social media, tijdens de Geruchtdag - een studiedag van de club van predikanten Op Goed Gerucht.* Janneke verwees naar het boekje van Stine Jensen , Echte vrienden: Intimiteit in tijden van Facebook, GeenStijl en WikiLeaks, essay van de Maand van de Filosofie, 2011**. We delen persoonlijke informatie, we zetten intieme informatie over onszelf online om waardering te oogsten, en aandacht. We zijn op zoek naar bevestiging en laten foto's zien, vertellen over onze gevoelens en meningen om die te verdienen.
We offeren iets van onszelf. Het woord 'offer' doet aan een religieus ritueel denken. Janneke vertelde vandaag over haar associatie met het bijbelverhaal over het Gouden Kalf. Ik zag het voor me...***
Het volk is door hun leider Mozes onderaan de berg achtergelaten. Hij is op weg naar een ontmoeting met de Eeuwige, maar zij kunnen alleen maar wachten. Hij komt maar niet terug.. en de mensen zijn onzeker en zoeken houvast. Mozes komt vast niet meer terug..  Ze vragen de interim-leider Aäron om een god die hen verder de weg zal wijzen. Aäron verzint een list. 'Laat alle vrouwen en meisje de sieraden uit hun oren halen..' En daar gaan de persoonlijke bezittingen; ze leveren ze zonder aarzelen in. Resultaat is een grote berg goud - en het lijkt erop dat Aäron er verbluft bij staat te kijken; zo'n bereidheid om te offeren wat zo dicht op de huid zit had hij niet verwacht. Het goud wordt omgesmolten tot een stier, en de mensen dansen er vrolijk en opgelucht omheen.
Maar dan komt Mozes de berg af, met 2 stenen volgebeiteld onder zijn arm. En bij het zien van dit uitbundige tafereel smijt hij de 2 stenen woedend aan stukken.

Aan de ene kant zie ik het volk dat een manier zoekt om met onzekerheid om te gaan. Ze vinden verbinding en houvast door iets van zichzelf te offeren. Het is maar goud maar toch.. ze geven het, en maken er iets gezamenlijks van, waar omheen gedanst kan worden.
Aan de andere kant staat Mozes, het woord van God in zijn handen, in steen gebeiteld. Onwrikbaar in vele opzichten. Fulminerend. Mozes heeft het gelijk van de traditie aan zijn kant.
De mensen om het gouden kalf doen me denken aan al die twitteraars en facebookers die bedelen om bevestiging, om likes, retweets, volgers en vrienden. Daarvoor geven ze veel van zichzelf bloot. Niet doen, zou Mozes zeggen. Laat je niet zo gaan, hol niet met de hype mee. Hier in steen gebeiteld staat wat echt van waarde is.

Ik zie mezelf in die kring meedansen, om dat gouden kalf. Een rare gewaarwording.. Blij met het offer dat we samen gebracht hebben. Ik zie in de ogen van de anderen dezelfde behoefte om gezien te worden, om te merken dat iemand interesse heeft in mijn leven en mijn gevoelens herkent en bevestigt. Waar is God? Staat de Eeuwige met ogen die vuur spuwen achter Mozes? Of zou Z/Hij toch met mildheid kijken naar dat groepje zoekers in een kring, of er zelfs stilletjes tussen schuiven? Als er Iemand is die ons bevestiging gunt... En dan komen die in steen gebeitelde woorden later wel.

* zie http://www.opgoedgerucht.nl/
**meer over dit boekje: http://www.trouw.nl/tr/nl/5116/Filosofie/article/detail/1866432/2011/03/28/Intimiteit-in-tijden-van-Facebook-en-Wikileaks.dhtml
*** Exodus 32

zondag 8 januari 2012

nieuw jaar

Ik trok een streep;
tot hier,
nooit ga ik verder dan hier.

Toen ik verder ging
trok ik een nieuwe streep,
en nog een streep.

De zon scheen
en overal zag ik mensen,
en iedereen trok een streep
iedereen ging verder.                               Toon Tellegen


Een jaarwisseling is een manier om een streep te trekken; we markeren een kunstmatige grens in het eindeloos doorgaan van seconden, minuten, uren, dagen, maanden... Het is een ritueel. We weten wel dat het gewoon een dag is die overgaat in een andere, een minuut gevolgd door een andere. Maar tijd die zomaar verglijdt is moeilijk te verdragen. We willen de greep terug. Een streep trekken.
En we grijpen die rituele streep aan om ons leven te beteren. Goede voornemens.. En om anderen het beste toe te wensen. Met dat laatste heb ik niet zoveel. Een ander het beste wensen zonder in te vullen wat de inhoud daarvan is, is eigenlijk een gemiste kans om een ander ècht iets te geven. Soms heb je niet meer te geven dan een beleefdheidsfrase, natuurlijk. Maar om daar nu een gewoonte van te maken..

En waarom voor een heel jaar tegelijk? Dat is zo groot, zo weids... Ik snap wel, het heeft iets magisch, die streep tussen de 365 dagen van 2011 en de 366 van 2012. Er ligt een jaar voor je open, een kans om opnieuw te beginnen. Ook al is het maar ritueel, toch is het een kans om te grijpen.
Tegelijk groeide bij mij de eerste week van te jaar de gedachte, dat een jaar alleen dag voor dag te leven is. Geluk is alleen bij-de-dag te vinden. Daarom wenste ik mijn volgers deze week elke dag een 'happy new day'. Zolang de kerstboom nog stond.
Nu is de kerstboom de deur uit gewerkt, en de naalden zijn ook opgeruimd. Maar de wens blijft staan. In de dienst van 1 januari zong ik met organiste Caroline van der Horst een lied dat deze wens uitdrukt (tekst: https://groups.google.com/group/ZINspiratie/browse_thread/thread/ab5baebfc00553e9
geluid http://pk-diensten.antela.nl/ dienst van 1 januari, vanaf 47.00 minuten).
Happy new day... elke dag weer!